Περί κτισμάτων

με τρόπο εξαντλητικό τα οικοδομικά δημιουργήματα του Ιουστινιανού κατά

την διάρκεια των 38 ετών της βασιλείας του σε όλην την έκταση της

αυτοκρατορίας. Στην συγγραφή του βιβλίου αυτού επιδόθηκε ο Προκόπιος

είτε για να αποκτήσει την εύνοια του Ιουστινιανού είτε κατόπιν εντολής

αυτού. Οπωσδήποτε όμως πρόκειται για ένα εγκώμιο αυλικού προς τον

βασιλέα του. Μετά το προοίμιο, στο οποίο χαρακτηρίζει τον Ιουστινιανό

καλόν, μετριόφρονα και δραστήριο σε όλους τους τομείς ενεργείας, εκθέτει

σε έξη «Λόγους» όλα τα κτίσματα αυτού. Αρχίζοντας από την

Κωνσταντινούπολη (Λόγος α), προχωράει εν συνεχεία στα Περσορωμαϊκά

σύνορα (β), στην Αρμενία και τον Εύξεινο Πόντο (γ), στην Ευρώπη:

Μακεδονία, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησο (δ), στην Μ. Ασία

και Παλαιστίνη (ε) και στην Βόρειο Αφρική, από την Αλεξάνδρεια μέχρι το

Γιβραλτάρ (στ).

Κατάπληκτος μένει πραγματικά ο αναγνώστης των «Κτισμάτων» του

Ιουστινιανού τόσο για το πλήθος, όσο και για την ποικιλία τους.

Αμήχανος μπροστά στην πληθωρική δημιουργικότητα του βασιλιά του

και ο ίδιος ο συγγραφέας, αναγκάζεται, δύο τουλάχιστον φορές, να

προσφύγη στην σύνταξη απλών ονομαστικών καταλόγων, χωρίς άλλη

περιγραφή των έργων αυτών. Στον ε' Λόγο απαριθμεί 38 τέτοια έργα και

στον δ' Λόγο άλλα 369! Αλλά και ο προορισμός πολλών εξ αυτών

εκπλήσσει, καθώς, πέραν των αμυντικών και άλλων σκοπών, αποβλέπουν

στην κοινωνική μέριμνα, δηλαδή στην περίθαλψη των φτωχών και

αναξιοπαθούντων, με παράλληλη την προσφορά εργασίας προς τους

κατοίκους της αυτοκρατορίας, οι οποίοι δοκιμάζονταν από κάθε είδους

στερήσεις. Μερικά ωστόσο από τα έργα αυτά ήταν καλωπιστικά και

καλλιτεχνικά, με κορωνίδα την Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως, όπου

διέπρεψαν κυρίως οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος και Ισίδωρος. Με την εκτέλεση

μάλιστα των έργων της κατηγορίας αυτής, η Βυζαντινή τέχνη πήρε

συγκεκριμένη μορφή, εις τρόπον ώστε η εποχή του Ιουστινιανού να

αναδειχθή μεταξύ των μεγάλων καλλιτεχνικών εποχών της ανθρωπότητας

και να καταλάβη μιαν θέση πλάι στις εποχές του Περικλέους, των

Πτολεμαίων και της Ιταλικής Αναγεννήσεως.